In zijn tijd als ambtenaar en diplomaat kon John Morijn minder vrijuit spreken dan nu. Als bijzonder hoogleraar Recht en Politiek benoemt hij de gevaren van de teloorgang van de rechtstaat in landen als Polen en Hongarije. En hij begrijpt het stevige ingrijpen van de Europese Commissie: het gaat over geld en economische stabiliteit.
(On)afhankelijkheid en corruptie
De anekdotische voorbeelden uit Polen en Hongarije zijn via de media bekend: rechters worden bestraft voor het toepassen van EU-recht; rechters die vragen stellen over de context waarin ze moeten functioneren worden geschorst; wetenschappers worden voor de rechter gesleept voor het uiten van kritische geluiden over de nationale media; liberale kranten moeten inmiddels 10% van hun budget reserveren voor juridische kosten in zaken die worden aangespannen door regeringspartijen.
Er is steeds minder sprake van onafhankelijke rechtspraak. Op het hoogste rechterlijke niveau zijn politiek benoemde mensen veruit in de meerderheid ten opzichte van onafhankelijke rechters. Met name de problemen met de onafhankelijkheid van rechters (zowel in Hongarije als in Polen) en corruptie (met name in Hongarije) zijn een groot en direct gevaar voor de investeringen in die landen en de stabiliteit van de Europese economie. Het gaat dus niet over zaken als mensenrechten, maar over harde Euro’s. Er is een economische spill over naar de rest van Europa.
De reactie van de EC is de laatste tijd opvallend snel en stevig. Europa stelt eisen aan de rechtstaat in lidstaten vooraleer er EU-gelden naar toe gaan. Toch kan de commissie zich nog stelliger uitspreken over de onconditionele bindendheid van uitspraken van het hof van justitie. Het is zaak om nog beter te beseffen dat de rechtsstaat belangrijk is voor alle 10 de prioriteiten van de EC. Zonder rechtstaat is geen enkele afspraak meer waard dan het papier waarop die geschreven is.
Politieke eenheid
Het is niet alleen aan rechters en technocratische instellingen om het belang van de rechtsorde te benadrukken. Ook is er een andere politieke realiteit nodig, op zowel nationaal als pan-Europees niveau. Laurens Dassen, lijsttrekker van Volt in Nederland, ziet veel uitdagingen die op Europees niveau aangepakt moeten worden. De EU heeft in deze wereld een duidelijk belang bij goede samenwerking tussen de lidstaten. Om zich staande te houden tussen machten als de VS en China dient Europa als één speler op te treden. Alleen dan zijn er adequate antwoorden te geven. Denk ook aan kwesties de Amerikaanse Inflation Reduction Act, het migratievraagstuk en de oorlog in Oekraïne. Zolang de belangen van de verschillende lidstaten prevaleren boven de gezamenlijke belangen, blijft de besluitvorming inefficiënt en traag. Een lichtpunt is de Europese reactie op de coronacrisis en de gezamenlijke gasinkoop na de start van de oorlog in Oekraïne. Niet alleen goede voorbeelden van adequaat handelen, maar ook van het effectief inzetten van de combinatie van hervormingen en investeringen.
Een echte Europese parlementaire democratie, met een parlement met mandaat en recht van initiatief, en een regering die ook naar huis gestuurd kan worden, zou het streven moeten zijn. Een nieuwe politieke realiteit is nodig, waarbij het geluid van het belang van een krachtig Europa meer gehoord mag worden, ook vanuit het bedrijfsleven.
